3. 4. Kryzys i upadek republiki w Rzymie

Przemiany społeczne w Rzymie

W czasie wielkich podbojów społeczeństwo rzymskie ulegało głębokim przeobrażeniom. Wojny na terenie Italii przynosiły korzyści wszystkim warstwom obywateli. Bogacili się głównie nobilowie, ale warstwy niższe również korzystały dzięki akcji kolonizacyjnej.

Sytuacja uległa zmianie, gdy działania wojenne przeniosły się daleko od Półwyspu Apenińskiego. W tej fazie podbojów zyski odnosiły już tylko warstwy najzamożniejsze. Masie średniozamożnych chłopów odległe wyprawy przynosiły tylko straty. Nie dość, że musieli płacić daninę krwi, to jeszcze ich zaniedbywane gospodarstwa popadały w ruinę. Nie byli również w stanie sprostać napływowi taniego zboża z podbitych terenów zamorskich. Zrujnowani opuszczali swoje gospodarstwa i udawali się do Rzymu. Tam zasilali zdeklasowaną, pozbawioną majątku, najniższą warstwę obywateli – tzw. proletariat.

Ubożeniu warstwy chłopskiej towarzyszył wzrost zamożności nobilów. Źródłem ich bogactwa były łupy wojenne i namiestnictwa. Zdobyte bogactwo przeznaczali na powiększanie swoich majątków ziemskich poprzez wykupywanie ziemi od zrujnowanych chłopów i zawłaszczanie ziemi państwowej.

Obok starej warstwy nobilów zaczęła się formować nowa, konkurencyjna wobec niej, grupa społeczna. Byli to tak zwani ekwici – pochodzący spoza arystokracji senatorskiej bogaci przedsiębiorcy, którzy majątek zbili na handlu, dostawach dla armii i dzierżawie podatków w prowincjach. 

Ciągłe wojny były niewyczerpalnym źródłem niewolników. Ich praca stała się podstawą gospodarki rzymskiej. Ich pracę wykorzystywano w rzemiośle, ale najważniejszą rolę zaczęli odgrywać w tworzących się latyfundiach, czyli wielkich gospodarstwach rolnych nobilów. Praca niewolnicza wykluczała z gospodarki najemną siłę roboczą, pozbawiając w ten sposób szans na zatrudnienie zrujnowanych chłopów.

Próby reform

Przedstawione wyżej przemiany społeczne pociągnęły za sobą poważne skutki polityczne. Zgromadzenia trybusowe stały się widownią skandalicznych przekupstw. Coraz większy procent uczestników tych zgromadzeń, to proletariat – ludzie pozbawieni źródeł stałego dochodu, a więc bardzo podatni na działania korupcyjne nobilów. Ci zaś chętnie płacili za głosy, które otwierały im drogę do sprawowania urzędu, mogącego być w przyszłości źródłem ogromnych dochodów.

Kryzys przeżywała również armia rzymska, ponieważ systematycznie spadała liczba samodzielnych gospodarczo chłopów, z których rekrutowało się obywatelskie wojsko rzymskie.

Świadomość zagrożeń była powodem pierwszych prób zaradzenia tej sytuacji. Z programem reform wystąpili bracia Grakchowie. Pełniący funkcję trybuna ludowego Tyberiusz Grakchus w 133 r. p.n.e. wystąpił z planem zakrojonej na wielką skalę akcji parcelacyjnej. Jej założeniem było przestrzeganie obowiązujących górnych limitów posiadania ziemi. Wszyscy nobilowie, którzy posiadali jej ponad ustalone normy, musieli zwrócić państwu nadwyżki. Pozyskane w ten sposób grunty miały być podzielone i rozdane bezrolnym. W ten sposób miała zostać odbudowana warstwa średniozamożnych chłopów – podstawy rekrutacyjnej armii rzymskiej.

Reformy Tyberiusza nie zostały doprowadzone do końca, ponieważ jej autor zginął w czasie rozruchów, a senatorzy uchwalili prawo wstrzymujące ich realizację.

Po dziesięciu latach do walki przystąpił brat Tyberiusza – Gajusz Grakchus. Jego działania były jednak ukierunkowane bardziej na reformy polityczne. Przede wszystkim starał się osłabić pozycję senatu, a jego kompetencje przekazać w ręce zgromadzenia trybusowego. Początkowo odnosił sukcesy, umiejętnie zdobywając poparcie ekwitów i chłopów. Pierwszym przyznawał przywileje, drugim obiecywał kontynuację akcji parcelacyjnej. Wkrótce jednak na skutek popełnionych błędów został pokonany i popełnił samobójstwo. 

Skoro nie udało się odtworzyć bazy rekrutacyjnej dla legionów rzymskich, to trzeba było zmienić zasady ich tworzenia. Taką właśnie reformę wojska przeprowadził Mariusz. Polegała ona na utworzeniu, w miejsce armii obywatelskiej, wojska zawodowego, które za swoją służbę otrzymuje żołd, a po służbie przydział ziemi.

Skutki tej decyzji okazały się bardzo poważne. Do armii napłynęły masy proletariatu, w związku z tym nie było już problemu z uzupełnieniem legionów.  Zawodowe wojsko okazało się również dużo skuteczniejszą machiną wojenną, niż niechętnie służąca poza granicami Italii dawna armia obywatelska. Jednocześnie stało się poręcznym narzędziem walki politycznej w ręku ambitnych dowódców. Legioniści, jeśli mieli wybierać między lojalnością wobec senatu, a lojalnością wobec swego dowódcy, często wybierali dowódcę.

Przejawy kryzysu republiki

Dostosowana do warunków miasta-państwa administracja Imperium Rzymskiego coraz gorzej radziła sobie z problemami wewnętrznymi. W ciągu I w. p.n.e. Italię dotknęły aż trzy poważne konflikty zbrojne.

Poważne konsekwencje polityczne pociągnęło za sobą powstanie sprzymierzeńców. Wybuchło z taką siłą, że Rzym musiał przyznać wszystkim Italikom prawa obywatelskie. Pozytywnym rezultatem tej decyzji było wzmocnienie państwa. Doprowadziło to jednak również do głębokiego kryzysu zgromadzeń ludowych, które w warunkach demokracji bezpośredniej nie były w stanie sprawnie funkcjonować przy tak ogromnej liczbie uprawnionych.

 Zaraz po zakończeniu powstania Rzym przeżył tragedię wojny domowej. Była ona rezultatem wykształcenia się po reformach braci Grakchów dwóch zwalczających się obozów politycznych: optymatów reprezentujących elity związane z senatem oraz popularów zmierzających do obalenia wpływów senatu i zastąpienia go organami reprezentującymi ogół obywateli. Tym razem z konfrontacji zwycięsko wyszli optymaci z Sullą na czele. Dzięki temu na krótko wzrosła potęga senatu.

W roku 73 p.n.e. doszło do wybuchu największego do tej pory powstania niewolników w Imperium Rzymskim. Rozpoczęty przez gladiatorów pod przywództwem Spartakusa bunt rozprzestrzenił się na całą Italię. Zduszony został dopiero przez Lucjusza Liciniusza Krassusa. Jedną z przyczyn klęski powstańców był brak jedności w ich szeregach i jednolitego planu działania.

Dramatycznym wydarzeniom w Italii towarzyszyły trudności na wschodzie. Tutaj Rzymianie musieli toczyć ciężkie walki najpierw z władcą Pontu –Mitrydatesem VI, a później z nowopowstałą potęgą wschodnią – państwem Partów.

Wojny te miały ogromne znacznie dla sytuacji wewnętrznej w Rzymie. Dzięki nim bowiem dowódcy wojskowi zdobywali ogromne pieniądze i popularność w zawodowej armii, dzięki czemu mogli stać się głównymi aktorami na scenie politycznej republiki.

Walka o władzę w Rzymie

W 60 r. p.n.e. trzech wpływowych dowódców wojskowych zawarło prywatne, tajne porozumienie, którego celem było udzielanie sobie wzajemnego poparcia. W ten sposób powstał tzw. pierwszy triumwirat. Należeli do niego: wsławiony zwycięstwami na Wschodzie Gnejusz Pompejusz, najbogatszy człowiek w Rzymie i pogromca Spartakusa – Marek Licyniusz Krassus oraz wsławiony sukcesami w Hiszpanii przywódca popularów – Gajusz Juliusz Cezar.

Współpraca zapewniła triumwirom i ich stronnikom wpływowe i dochodowe stanowiska. Źródłem bogactwa były namiestnictwa w prowincjach. Cezar został namiestnikiem w Galii, gdzie zdobył sławę nieprzeciętnego wodza i ogromny autorytet w armii. Pompejuszowi przyznano Hiszpanię, a Krassusowi Syrię. 

Triumwirat rozpadł się dopiero w 53 r. p.n.e. Krassus zginął w wojnie z Partami, a drogi polityczne Cezara i Pompejusza zaczęły się rozchodzić. Wzrastająca potęga Cezara skłoniła Pompejusza do bliższej współpracy z senatem. Próba odebrania Cezarowi namiestnictwa w Galii doprowadziła do wojny domowej, która wybuchła w 49 r. p.n.e.

Działania wojenne rozpoczął Cezar, który wbrew zakazowi senatu, wraz z wiernymi sobie legionami opuścił Galię i wkroczył do Italii. Przypisywane Cezarowi zwroty „Alea iacta est” („Kości zostały rzucone”) i „przekroczyć Rubikon” (Rubikon był rzeką graniczną między Italią właściwą a Galią Przedalpejską) używane są na określenie nieodwracalności podjętej decyzji. Wojska wierne senatowi były rozproszone, więc Pompejusz wycofał się do Grecji, gdzie został pobity przez Cezara pod Farsalos w Tesalii (48 r. p.n.e.) Pompejusz wkrótce potem został zamordowany, ale wojna domowa trwała jeszcze trzy lata i zakończyła się zwycięstwem Cezara.

Po pokonaniu przeciwników całą władzę skupił w swoim ręku. Odrzucił wprawdzie koronę królewską, ale przyjął najważniejsze urzędy, w tym dożywotnią dyktaturę. Dążenie Cezara do jedynowładztwa wywołały niepokój w kręgach ludzi przywiązanych do instytucji republikańskich. Zawiązali oni spisek i w 44 r. p.n.e. dokonali zamachu na życie Cezara.

Po śmierci Cezara rozpętała się kolejna wojna domowa. Ostatnim jej akordem był konflikt między dawnymi współpracownikami i członkami tak zwanego drugiego triumwiratu: Markiem Antoniuszem i adoptowanym przez Cezara wnukiem jego siostry – Oktawianem. Lepidus – trzeci z triumwirów został odsunięty przez Oktawiana w 36 r. p.n.e. Decydująca bitwa rozegrała się w 31 r. p.n.e. nieopodal przylądka Akcjum w Grecji. Flota Antoniusza i wspomagającej go królowej Egiptu – Kleopatry została rozgromiona, a oni wkrótce popełnili samobójstwo. Oktawian został jedynym władcą  Imperium Rzymskiego.

Galeria ilustracji